غده هیپوفیز که به آن غده زیر مغزی (Pituitary Gland) نیز گفته می‌شود، غده کوچکی به اندازه نخود است که در پایه مغز انسان قرار دارد. از غده هیپوفیز به عنوان غده اصلی بدن انسان یاد می‌شود، زیرا هورمون‌های مختلفی را در بدن آزاد می‌کند که در سیستم گردش خون به حرکت در می‌آيند و به حفظ هموستاز داخلی بدن کمک می‌کنند.
فهرست مطالب
- غده هیپوفیز چیست؟
- ساختار غده هیپوفیز چگونه است؟
- عملکرد غده هیپوفیز چگونه است؟
- هورمون‌های غده هیپوفیز کدامند؟
- بررسی بیماری‌های غده‌ی هیپوفیز و راه‌های درمان آن
- سخن پایانی و سوالات متداول
غده هیپوفیز چیست؟
غده هیپوفیز (Hypophysis) غده اصلی یا غده غالب بدن است که فعالیت غده‌های دیگر را کنترل می‌کند. غده هیپوفیز وظیفه تولید و ذخیره مجموعه‌ای از هورمون‌های مهم را دارد که در ادامه با جزئیات بیشتری درباره آنها صحبت خواهیم کرد. اما، به طور کلی غده هیپوفیز یکی از غدد اصلی سیستم غدد درون ریز بدن است و از طریق مسیر‌های مختلفی برای تأثیرگذاری بر بدن کار می‌کند.
در کل، غده هیپوفیز بیش از 8 هورمون آزاد می‌کند که بخش‌های مختلف بدن را کنترل می‌کنند. غده هیپوفیز در پایه مغز قرار دارد و از این مکان سیگنال‌هایی از غده هیپوتالاموس دریافت می‌کند و هورمون‌ها را در جریان خون ترشح می‌کند تا روی بدن اثرات خود را ایجاد کنند. اختلالات غده هیپوفیز می‌توانند تعداد زیادی از سیستم‌های بدن را تحت تأثیر قرار دهد زیرا این غده وظیفه کنترل بسیاری از بخش‌های بدن را بر عهده دارد. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید موضوعات دندانپزشکی کودکان را مطالعه کنید.
ساختار غده هیپوفیز چگونه است؟
از نظر ساختاری، غده هیپوفیز به سه بخش مختلف با عملکرد اختصاصی تقسیم می‌شود:
- لوب قدامی (بخش جلو)
- لوب میانی (Intermediate Lobe)
- لوب خلفی (بخش پشت)
هرکدام از این لوب‌ها را می‌توان طبق عملکردهای منحصر به فرد خود توصیف کرد. لوب قدامی غده هیپوفیز نقش اصلی را در رشد بدن انسان دارد. عملکرد این بخش شامل ترشح هورمون‌هایی است که تولید مثل و بلوغ جنسی بدن را ایجاد می‌کنند. این هورمون‌ها رشد را کنترل کرده و در فعال کردن غدد فوق کلیوی و تیروئید و اندام‌های جنسی نیز نقش مهمی دارند.
- بیشتر بخوانید، بیشتر بدانید: کامپوزیت چیست و چه کاربردی دارد
نقش لوب میانی هیپوفیز در انسان هنوز به خوبی مشخص نشده است اما لوب میانی هورمون‌هایی (هورمون تحریک ملانوسیت) را ترشح می‌کند که برخی از سلول‌های بدن را برای تولید رنگدانه‌‌های پوستی تحریک می‌کنند، به این سلول‌ها ملانوسیت (Melanocytes) گفته می‌شود. این ملانوسیت‌ها دلیل وجود تنوع در رنگ پوست انسان‌ها به شمار می‌آیند.
لوب خلفی باعث ایجاد هورمون ADH می‌شود، یعنی هورمونی که به کلیه‌ها اجازه می‌دهد تا آب را از جریان خون بازجذب کرده و از کمبود آب بدن جلوگیری کنند. اکسی توسین نیز در لوب خلفی ساخته شده و باعث انقباضات در هنگام زایمان می‌شود. در حالی که همه این هورمون‌ها برای بقا انسان بسیار مهم هستند، اما آنها تنها بخش کوچکی از هورمون‌ها را تشکیل می‌دهند که توسط غده هیپوفیز تولید و آزاد می‌شوند.
عملکرد غده هیپوفیز چگونه است؟
عملکرد اصلی غده هیپوفیز در توانایی آن در ساخت هورمون‌هایی است که بسیاری از عملکردهای بدن ما را هدایت می‌کنند. لوب‌های جلویی یا «قدامی» (Anterior) و پشتی یا «خلفی» (Posterior)، غدد ترشحی اولیه هیپوفیز هستند. این غدد توسط سیستم عصبی تحریک می‌شوند. غده هیپوفیز همچنین به سیگنال‌های موجود در مایعات خارج سلول (مانند مقدار ترکیبات محلول یا وجود هورمون‌های دیگر) پاسخ می‌دهد. البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید موضوعات پزشکی زنان را مطالعه کنید.
- بیشتر بخوانید: دندان بریج چیست
غده هیپوفیز با پاسخ به این سیگنال‌ها و ر‌هاسازی هورمون‌های مناسب نقش زیادی در هماهنگی بسیاری از فعالیت‌های بدن از جمله متابولیسم، هضم، دفع و بسیاری از عملکردهای دیگر دارد. غده هیپوفیز حداقل 8 هورمون مختلف را در پاسخ به تحریکات متفاوت در بدن آزاد می‌کند. غده هیپوفیز یکی از غدد فعال سیستم غدد درون ریز به شمار می‌آید.
محل غده هیپوفیز
تصویر زیر به صورت شماتیک جایگاه غده هیپوفیز را نشان می‌دهد که در نزدیکی پایه مغز انسان قرار دارد. این تصویر اندازه نسبی غده هیپوفیز را نیز مشخص می‌کند.
غده هیپوفیز تقریباً در مرکز جمجمه انسان قرار دارد، در زیر هیپوتالاموس مغز و پشت پل بویایی جای می‌گیرد. با توجه به نقش هیپوتالاموس در تنظیم دقیق فعالیت غده هیپوفیز، این مکان در واقع بهترین جایگاه برای قرارگیری غده هیپوفیز به شمار می‌آید. هدایت و تنظیم هیپوفیز توسط غده هیپوتالاموس به وسیله الیاف عصبی که در این دو ساختار قرار دارند، امکان پذیر شده است و امکان برقراری ارتباط آسان را بین این دو غده فراهم کرده‌اند.
به همین ترتیب، یک اتصال عروقی نازک در داخل ساقه هیپوفیز (Infundibulum) ایجاد می‌شود که کنترل آن توسط هیپوتالاموس را تسهیل می‌کند. به علاوه، خون‌رسانی به غده هیپوفیز توسط شاخه‌هایی از شریان کاروتید داخلی تامین می‌شود.
تنظیم غده هیپوفیز با روابط بازخورد منفی بین هیپوفیز و هیپوتالاموس انجام می‌شود. نقشه زیر رابطه پیچیده نظارتی بین هیپوتالاموس فوقانی و غده هیپوفیز را نشان می‌دهد. این رابطه از یک حلقه بازخورد منفی (فیدبک منفی) پیروی می‌کند.درباره عوارض قورت دادن سنگ لوزه بیشتر بدانید.
هورمون‌های غده هیپوفیز کدامند؟
همان طور که در بالا اشاره شد، غده هیپوفیز دارای دو بخش قدامی و خلفی است که هر کدام هورمون‌های جداگانه‌ای را تولید کرده و در بدن آزاد می‌کنند. در اینجا به بررسی هر کدام از این بخش‌ها و هورمون‌های اختصاصی آنها می‌پردازیمو
لوب خلفی هیپوفیز
لوب خلفی هیپوفیز هورمون‌های اکسی توسین (Oxytocin) و آنتی‌دیورتیک (ADH) یا وازوپرسین (Vasopressin) را ترشح می‌کند. اکسی توسین نه تنها انقباضات رحمی را برای تسهیل زایمان تحریک می‌کند، بلکه باعث می‌شود، شیر از بافت‌های شیری نیز ساخته شود، علاوه بر این، هورمون اکسی توسین به پردازش عاطفی در مغز مربوط می‌شود که می‌تواند احساس عشق را تحریک کند. ADH یا همان هورمون ضد ادراری در کنترل احتباس آب در کلیه‌ها نقش دارد. این هورمون هنگامی آزاد می‌شود که هیپوفیز پیامی دریافت کند که خون، آب کافی ندارد. در کلیه‌ها، این هورمون باعث ایجاد تغییرات سلولی شده و موجب می‌شود بافت‌ها تا آنجا که ممکن است، آب را حفظ کنند.البته برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله قیمت دندان مصنوعی ثابت بر پایه ایمپلنت را بخوانید.
لوب قدامی هیپوفیز
غده هیپوفیز قدامی دارای هورمون‌های بیشتری است. این بخش از هیپوفیز پرولاکتین (Prolactin) تولید می‌کند که عملکرد آن مانند اکسی توسین خلفی است و باعث تولید شیر پس از زایمان می‌شود. هورمون تحریک کننده فولیکول (Follicle Stimulating Hormone) یا (FSH) برای تحریک تولید اسپرم و بلوغ تخمک در زنان از بخش قدامی هیپوفیز آزاد می‌شود. به همین ترتیب، هورمون لوتئینه کننده (Luteinizing Hormone) یا (LH) از بخش هیپوفیز قدامی باعث آزادسازی تستوسترون در مردان و تحریک تخمک گذاری در زنان می‌شود.
یکی از مهم‌ترین هورمون‌های لوب قدامی، هورمون تحریک کننده تیروئید (Thyroid Stimulating Hormone) یا (TSH) است. تیروئید به هماهنگی فعالیت متابولیک در بدن کمک می‌کند و به همین ترتیب، TSH باعث تحریک فعالیت تیروئید می‌شود. بنابراین، TSH به طور غیرمستقیم به تیروئید اجازه می‌دهد تمام عملکردهای خود را به درستی انجام دهد. هورمون فعال کننده غده فوق کلیوی به نام آدرنوکورتیکوتروپین (Adrenocorticotropic Hormone) یا (ACTH) نیز از هیپوفیز قدامی آزاد می‌شود و ایجاد هورمون استرس یا کورتیزول را تحریک می‌کند. کورتیزول برای بقای بدن ضروری است و از طریق کنترل بر فشار خون و سطح گلوکز در خون، باعث تحریک واکنش‌های استرسی می‌شود.
در آخر، لوب قدامی هیپوفیز هورمون رشد (GH) را نیز آزاد می‌کند که مسئول رشد توده ماهیچه‌ها و استخوان‌ها با افزایش سن و در طول دوره رشد فرد است. هنگامی که رشد به دلایلی متوقف شود، مانند اختلال در تنظیم تولید هورمون رشد، این اتفاق، بیماری‌های جدی دیگر یا حتی سرطان را می‌تواند به همراه داشته باشد.
بررسی بیماری‌های غده‌ی هیپوفیز و راه‌های درمان آن
اختلالات غده‌ی هیپوفیز به دلیل ترشح کم یا زیاد هورمون است. این اختلالات بسته به اینکه کدامیک از سیگنال‌های هورمونی مختل شده است می‌تواند در طیف گسترده‌ای از شرایط مختلف بالینی قرار‌بگیرد. اطلاعات بیشتر در مورد اختلالات گوناگون غده‌ی هیپوفیز در پایین آمده است.
افزایش پرولاکتین
اگر افزایش میزان پرولاکتین ادامه پیدا کند باعث اختلال در سیگنال‌های هورمون تولید مثلی شده که منجر به کاهش این هورمون (تستوسترون در مردان و استروژن در زنان) و بعلاوه شیردهی ناخواسته می‌شود. برخی از داروها یا تومورهای غده‌ی هیپوفیز (پرولاکتینوما) باعث افزایش میزان پرولاکتین می‌شوند. برای تشخیص علت افزایش پرولاکتین نیاز به انجام آزمایش مخصوص زیر نظر متخصص غدد است. اگر علت آن پرولاکتینوما تشخیص داده شود معمولا برای کاهش سطح پرولاکتین و کوچک کردن تومور نیاز به درمان‌های دارویی است. اگر اندازه‌ی تومور بزرگ باشد بر روی عصب بینایی فشار آورده و بر روی بینایی تاثیر می‌گذارد. اگر تومور بزرگ باشد و باعث ایجاد مشکلاتی مانند بینایی بشود نیاز به عمل جراحی است، در‌غیر اینصورت برای اکثر موارد نیازی به عمل جراحی نیست.
سندرم کوشینگ
وضعیتی نادر است که در اثر پرکاری غدد فوق کلیوی هورمون کورتیزول فراوانی تولید می‌شود. رایج‌ترین حالت سندرم کوشینگ در اثر ترشح فراوان آدرنوکورتیکوتروپین از غده‌ی هیپوفیز روی می‌دهد که وارد گردش خون شده و غدد فوق کلیوی را تحریک می‌کند. افزایش میزان کورتیزول خون منجر به علائمی مانند چاقی (بویژه در قسمت شکم)، فشار خون بالا، نازک‌شدن پوست، کبودی آسان و موارد دیگر می‌شود. این علائم و نشانه‌ها به آهستگی پیشرفت می‌کنند و ممکن است متناوب باشند. به این دلیل تشخیص سندروم کوشینک اغلب دشوار است. تشخیص آن نیاز به آزمایش مخصوص توسط متخصص غدد دارد. اگر معلوم شود که علت آن ترشح بیش از اندازه‌ی غده‌ی هیپوفیز است نیاز به عمل جراحی دارد. ممکن است جراحی باعث درمان شود اما بازگشت سندرم کوشینگ پس از عمل جراحی غده‌ی هیپوفیز نسبتا امری عادی است. به این دلیل درمان دارویی هم اغلب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آکرومگالی (درشت پایانکی)
شرایط نادری است که در اثر افزایش هورمون رشد از توموری در غده‌ی هیپوفیز بوجود می‌آید. در کودکان باعث افزایش قد (غول پیکری) می‌شود. در بزرگسالان باعث رشد بیش از اندازه‌ی بافت‌ها و برخی از استخوان‌ها در طول سال‌های بسیار می‌شود. این وضعیت با مشکلات استخوانی، قلبی و سوخت و سازی، بغرنج می‌شود. این مشکلات شامل: دیابت، فشار خون بالا، مشکلات عملکرد قلب، ورم مفاصل و سندروم تونل کارپ می‌باشند. تومورهای تولید کننده‌ی هورمون رشد در غده‌ی هیپوفیز، معمولا با برداشتن آنها از غده‌ی هیپوفیز توسط عمل جراحی درمان می‌شوند. اگر نتوان آنها را به طور کامل حذف کرد با استفاده از دارو تومور را کنترل کرده و علائم آن را کاهش می‌دهند. افراد مبتلا به آکرومگالی باید تحت نظر متخصص غدد درمان شوند.
جرم هیپوفیز
هر ضایعه‌ای که باعث اشغال فضا توسط غده‌ی هیپوفیز بشود را جرم هیپوفیز می‌گویند. این جرم‌ها تقریبا سرطانی نیستند و در سایر نقاط بدن پراکنده نمی‌شوند. جرم‌های کوچک (کمتر از 1 سانتی متر) که هورمون اضافی تولید نمی‌کنند اغلب باعث ایجاد مشکل نمی‌شوند و حتی ممکن است هیچوقت متوجه آنها نشویم. جرم‌های بزرگ (بیشتر از 1 سانتی متر) با تولید هورمون فراوان، فشار آوردن به بافت‌های اطراف و خوردن به استخوان‌ها باعث مشکلاتی در غده‌ی هیپوفیز می‌شوند. جرم‌های هیپوفیز در هر اندازه با تولید هورمون فراوان باعث ایجاد اختلالات بارزی می‌شوند. بررسی جرم‌های هیپوفیز نیاز به آزمایش‌های مخصوصی دارد. برای درمان جرم‌های بزرگ عمل جراحی هیپوفیز نیاز است. در مواردی که جرم به وسیله‌ی عمل جراحی به طور کامل برداشته نشود برای کاهش اندازه‌ی تومور نیاز به پرتودرمانی غده‌ی هیپوفیز می‌شود.
کم‌کاری هیپوفیز
در این حالت برخی از هورمون‌های غده‌ی هیپوفیز کمتر از میزان لازم ترشح می‌شوند. علل کم‌کاری غده‌ی هیپوفیز عمل جراحی هیپوفیز، پرتودرمانی، تومورهای بزرگ، خونریزی یا کاهش خون‌رسانی به غدد هیپوفیز و شرایط دیگر است. کم‌کاری هیپوفیز معمولا علائم خاصی ندارد. این علائم عبارتند از ضعف، کوفتگی و سرگیجه. کم‌کاری ناگهانی هیپوفیز که در اثر خونریزی و نرسیدن خون کافی به غده‌ی هیپوفیز بوجود می‌آید باعث سردرد شدید و گاهی از دست دادن هوشیاری می‌شود. درمان کم‌کاری هیپوفیز به شناسایی علت آن بستگی دارد. گاهی‌اوقات پس از درمان ترشح هورمون بهبودی خود را بدست می‌آورد (برای مثال پس از برداشتن تومور غده‌ی هیپوفیز).
اما اغلب عملکرد غده‌ی هیپوفیز کاهش پیدا کرده و نیاز به جایگزینی بلند مدت یک هورمون پیدا می‌کند. نوع هورمون جایگزین برای غده‌ی هیپوفیز به هورمون مختل شده بستگی دارد، این هورمون ممکن است هورمون تیروئید، هورمون‌های مشابه کورتیزول (هیدروکورتیزون، پردنیزون)، هورمون‌های تولید مثلی (استروژن برای زنان و تستوسترون برای مردان) و هورمون رشد باشند. تصمیم‌گیری در مورد هورمون جایگزین مناسب بر عهده‌ی متخصص غدد است.
تومورهای غده‌ی هیپوفیز
رایج‌ترین اختلال غده‌ی هیپوفیز، تومور غده‌ی هیپوفیز است. این تومور‌ها به طور متوسط در افراد بالغ رایج است. آنها تومورهای مغزی به حساب نمی‌آیند و اغلب خوش‌خیم هستند. در واقع تومورهای سرطانی از این قبیل بسیار نادر هستند. دو نوع تومور وجود دارد- ترشحی و غیرترشحی. تومور ترشحی یکی از هورمون‌های غده‌ی هیپوفیز را به مقدار زیاد ترشح می‌کند. تومور غیرترشحی هورمونی ترشح نمی‌کند. هر دو نوع تومور در صورتی که بزرگ باشند و در عملکرد عادی غده‌ی هیپوفیز و ساختارهای نزدیک آن در مغز دخالت کنند برای بدن مشکل‌ساز می‌شوند. مشکلاتی که تومورهای غده‌ی هیپوفیز ایجاد می‌کنند به سه دسته تقسیم می‌شوند.
- ترشح زیاد: تومور ترشحی غده‌ی هیپوفیز باعث وجود هورمون فراوان در بدن می‌شود.
- ترشح کم: اگر هورمونی در بدن بسیار کم باشد دلیل آن یک تومور بزرگ غده‌ی هیپوفیز است که در امر تولید هورمون به وسیله‌ی غده‌ی هیپوفیز دخالت می‌کند. عمل جراحی و پرتودرمانی تومور هم باعث کاهش تولید هورمون در بدن می‌شود.
- اثرات جرم تومور: هنگامی که یک تومور غده‌ی هیپوفیز رشد کرده و بر روی غده‌ی هیپوفیز یا قسمت‌های دیگر مغز فشار وارد می‌آورد باعث سردرد، نقص بینایی و مشکلات دیگر برای سلامتی می‌شود. عمل جراحی، برخی از داروها و خونریزی داخلی و برخی از شرایط دیگر بر روی عملکرد غده‌ی هیپوفیز تاثیر می‌گذارد. ضربه‌ی شدید به سر نیز می‌تواند باعث نقص عملکرد عادی غده‌ی هیپوفیز شود.
سخن پایانی
شما در این مقاله با غده هیپوفیز آشنا شدید. همچنین از عملکرد و انواع بیماری های آن آگاه شدید. اگر سوال یا نظری دارید آن را در کامنت مطرح کنید تا در اسرع وقت توسط ما جواب داده شود.
سوالات متداول
آپوپلکسی هیپوفیز یک مشکل بالینی است که در آن توموری که در هیپوفیز ایجاد شده است، خود به خود خونریزی می‌کند. همه انواع غده‌های (آدنوم) هیپوفیز می‌توانند دچار آپوپلکسی شوند. اما این اتفاق در مورد تومورهای بزرگ یا ماکروآدنوما (macroadenomas) بیشتر رخ می‌دهد.
خیر. سندرم شیهان وضعیتی است که در زنانی که به تازگی زایمان کرده‌اند ممکن است رخ دهد. در این شرایط، به دلیل خونریزی زیاد، هیپوفیز دچار کمخونی شده و هورمون‌های آن بعد از زایمان کم می‌شوند. این درحالی است که آپوپلکسی شرایطی است که تومور موجود در غده هیپوفیز به طور ناگهانی خونریزی می‌کنید.
