دیدن یک لکه سفید روی زبان یا داخل گونه، برای بسیاری از افراد در ابتدا نگران‌کننده نیست؛ مخصوصاً اگر درد نداشته باشد و در فعالیت‌های روزمره اختلال ایجاد نکند. اما همین لکه‌های ظاهراً ساده، گاهی می‌توانند اولین زنگ خطر برای یک ضایعه پیش‌سرطانی در دهان باشند.
لکوپلاکیا یکی از شایع‌ترین ضایعات سفید دهانی است که به‌صورت لکه یا پلاک‌های سفید و گاهی خاکستری روی مخاط دهان دیده می‌شود و با مسواک‌زدن یا خراشیدن، از بین نمی‌رود. این ضایعه معمولاً بدون درد است و به همین دلیل، ماه‌ها یا حتی سال‌ها از دید بیمار پنهان می‌ماند یا جدی گرفته نمی‌شود. اهمیت موضوع زمانی مشخص می‌شود که مطالعات نشان داده‌اند مواردی از لکوپلاکیا می‌تواند در طول زمان به بدخیمی و سرطان دهان تبدیل شود.
لکوپلاکیا چیست؟
لکوپلاکیا به زبان ساده به معنای ایجاد یک ناحیه سفید، کرم یا خاکستری ضخیم روی مخاط دهان است که با خراشیدن یا مسواک‌زدن پاک نمی‌شود. در این حالت سلول‌ها به دلیل تحریک طولانی‌مدت دچار ضخیم‌شدگی غیرطبیعی می‌شوند و نتیجه‌اش یک پلاک سفید، زبر و معمولاً ثابت است که گاهی به‌مرور بزرگ‌تر شود.
لکوپلاکیا می‌تواند در هر نقطه از دهان ایجاد شود، اما شایع‌ترین محل‌ها عبارت‌اند از:
- گونه‌ها
- لثه‌ها
- کناره‌ها یا سطح فوقانی زبان
- کف دهان
- لب‌ها (مخصوصاً در افرادی که سال‌ها دخانیات مصرف کرده‌اند)
لکوپلاکیا مویی
در کنار نوع معمول لکوپلاکیا، یک مدل دیگر هم به نام لکوپلاکیا مویی وجود دارد. این نوع معمولاً در افرادی دیده می‌شود که سیستم ایمنی ضعیف‌تری دارند و ظاهر آن شبیه خطوط سفید دارای بافت پرزدار یا مویی روی کناره‌های زبان است. برخلاف لکوپلاکیا معمولی، این نوع اغلب ناشی از عفونت‌های ویروسی (مانند EBV) است. در این حالت نیز، شروع ضایعه بدون درد است و به‌خودی‌خود ناپدید نمی‌شود.
علائم لکوپلاکیا
لکوپلاکیا معمولاً بدون درد شروع می‌شود و به همین دلیل بسیاری از افراد تا مدت‌ها متوجه تغییرات ایجادشده در دهان خود نمی‌شوند. بااین‌حال، این ضایعه یک‌سری نشانه‌های مشخص دارد که اگر به آن‌ها توجه کنید، می‌توانید سریع‌تر به تشخیص و درمان برسید.
نشانه‌های رایج لکوپلاکیا شامل موارد زیر است:
- لکه‌های سفید، کرم یا خاکستری ثابت روی مخاط دهان: این لکه‌ها معمولاً سطحی خشک، مات و ضخیم دارند و برخلاف برفک دهانی با خراشیدن یا مسواک‌زدن از بین نمی‌روند.
- احساس زبری یا برجستگی در محل ضایعه: بسیاری از بیماران گزارش می‌دهند که هنگام کشیدن زبان روی محل ضایعه، یک برجستگی خفیف یا حالت زبر شبیه کاغذ سمباده احساس می‌شود.
- تغییر رنگ یا تغییر شکل مخاط: گاهی لکوپلاکیا به‌صورت پلاک‌های مختلط سفید و قرمز دیده می‌شود. وجود نواحی قرمز وسط لکه، می‌تواند نشانه فعالیت غیرطبیعی سلولی باشد و اهمیت بیشتری برای بررسی دارد.
- سوزش خفیف هنگام خوردن غذاهای تند و اسیدی: گرچه اغلب لکوپلاکیا درد ندارد، اما برخی افراد سوزش یا ناراحتی خفیفی را هنگام خوردن غذاهای تند و اسیدی گزارش می‌کنند؛ مخصوصاً وقتی ضایعه روی زبان یا لب قرار دارد.
- خشکی و ضخیم‌شدن گوشه‌های زبان یا گونه: در برخی موارد، مخاط به شدت ضخیم می‌شود و این تغییر حالت هنگام لمس به‌وضوح قابل‌تشخیص است.
روش‌های تشخیص لکوپلاکیا
برای تشخیص دقیق لکوپلاکیا، بررسی ظاهری دهان کافی نیست. بیشتر ضایعات سفید دهانی شبیه هم به نظر می‌رسند و فقط یک متخصص می‌تواند تشخیص دهد که آیا لکه بی‌خطر است یا احتمال تغییرات پیش‌سرطانی وجود دارد. روند تشخیص معمولاً شامل چند مرحله است:
- معاینه کامل دهان
دندان‌پزشک ابتدا تمام بخش‌های دهان را بررسی می‌کند تا اندازه، شکل، ضخامت و محل ضایعه مشخص شود. وجود نواحی قرمز در کنار ضایعه سفید، زبری بیش از حد یا پراکندگی شدید، از مواردی است که نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد. - ارزیابی عوامل خطر
در این مرحله، درباره سابقه مصرف سیگار، قلیان، الکل، سابقه تحریک مزمن دهان (مثل دندان تیز، پرکردگی نامناسب یا پروتز ناهماهنگ) و وضعیت سیستم ایمنی سؤال می‌شود. دانستن این موارد به تشخیص و برنامه درمان کمک می‌کند. - بیوپسی (نمونه‌برداری از بافت)
اگر لکه مشکوک باشد یا مدت طولانی باقی‌مانده باشد، متخصص از بخش کوچکی از ضایعه نمونه‌برداری می‌کند. این نمونه در آزمایشگاه پاتولوژی بررسی می‌شود تا مشخص شود آیا سلول‌ها طبیعی‌اند یا تغییرات پیش‌سرطانی و بدخیم وجود دارد. - بررسی سلول‌شناسی (سایتولوژی)
در بعضی موارد، متخصص به‌جای نمونه‌برداری عمیق، با استفاده از برس مخصوص، سلول‌های سطحی ضایعه را برمی‌دارد. این روش برای غربالگری اولیه کاربرد دارد؛ اما جایگزین بیوپسی دقیق نیست. - تصویربرداری در صورت نیاز
در موارد خاص، عکس‌برداری از دهان یا نواحی اطراف برای بررسی میزان گسترش ضایعه انجام می‌شود. این مورد بیشتر زمانی استفاده می‌شود که ضایعه وسیع یا همراه با علائم مشکوک باشد.
برای تشخیص و درمان قطعی لکوپلاکیا باید به متخصص بیماری‌های دهان مراجعه کنید. در تهران، دکتر آرش عزیزی در مطب دندانپزشکی پاسداران (آدرس سایت مطب: pasdarandentalclinic.ir) یکی از شناخته‌شده‌ترین و باتجربه‌ترین متخصصان بیماری‌های دهان است که با بهره‌گیری از روش‌های دقیق تشخیصی و درمانی، روند بررسی و درمان لکوپلاکیا را به‌صورت اصولی و علمی انجام می‌دهد.
علت ایجاد لکوپلاکیا
لکوپلاکیا معمولاً نتیجه تحریک مداوم و طولانی‌مدت مخاط دهان است؛ یعنی زمانی که پوشش داخلی دهان بارها تحت فشار، اصطکاک یا مواد محرک قرار می‌گیرد و سلول‌ها برای محافظت از خود ضخیم‌تر می‌شوند. این روند در ابتدا طبیعی است؛ اما در ادامه ممکن است به یک ضایعه پایدار تبدیل شود.
مهم‌ترین عوامل ایجاد لکوپلاکیا شامل موارد زیر است:
- مصرف سیگار و سایر دخانیات
اصلی‌ترین عامل لکوپلاکیا مصرف سیگار و دخانیات است. دود سیگار، قلیان یا تنباکوی جویدنی مخاط دهان را به طور مداوم دچار التهاب و تغییرات سلولی می‌کند. هرچه مدت و میزان مصرف بیشتر باشد، احتمال ایجاد پلاک‌های سفید بیشتر می‌شود. - الکل
الکل به‌تنهایی محرک شدیدی برای بافت دهان نیست، اما وقتی همراه با دخانیات مصرف شود، اثراتش چندبرابر می‌شود. این ترکیب، یکی از مهم‌ترین عوامل تغییرات پیش‌سرطانی در دهان شناخته می‌شود. - تحریک مزمن داخل دهان
هر عاملی که به‌صورت مداوم به مخاط دهان ضربه بزند یا سبب سایش آن شود، می‌تواند زمینه‌ساز لکوپلاکیا شود. مانند دندان‌تیز و لب‌پریده، پرکردن نامناسب دندان، روکش‌های غیراستاندارد یا استفاده از پروتزهای قدیمی و نامناسب. - عفونت HPV (برخی زیرگروه‌ها)
بعضی از انواع ویروس HPV می‌توانند در بروز ضایعات سفید دهانی نقش داشته باشند، هرچند شیوع آن نسبت به دخانیات بسیار کمتر است. - ضعف سیستم ایمنی
افرادی که سیستم ایمنی ضعیف‌تری دارند، بیشتر مستعد تغییرات غیرطبیعی در مخاط دهان هستند. این موضوع مخصوصاً در ابتلا به لکوپلاکیا مویی اهمیت دارد. - سایر تحریک‌های شیمیایی یا حرارتی
مصرف مکرر غذاها و نوشیدنی‌های بسیار داغ، مواد محرک شیمیایی مثل قرارگرفتن مکرر دهان در معرض دود قلیان یا تماس طولانی‌مدت دهان با برخی مواد صنعتی می‌تواند روند التهاب و ضخیم‌شدگی مخاط را تشدید کند.
درمان لکوپلاکیا
درمان لکوپلاکیا به علت، شدت و محل ضایعه بستگی دارد. بسیاری از بیماران تصور می‌کنند این لکه‌ها خودبه‌خود از بین می‌روند، اما واقعیت این است که درمان باید تحت‌نظر متخصص بیماری‌های دهان انجام شود تا خطر پیشرفت ضایعه یا تبدیل آن به ضایعه پیش‌سرطانی به‌درستی کنترل شود.
درمان‌ها معمولاً در دو گروه قرار می‌گیرند: اصلاح عوامل محرک و درمان‌های تخصصی.
حذف عوامل محرک
اولین قدم در اغلب بیماران، ازبین‌بردن عامل تحریک‌کننده است. این اقدامات معمولاً شامل موارد زیر است:
- ترک سیگار و قلیان که مهم‌ترین اقدام درمانی به شمار می‌آید. بسیاری از ضایعات بعد از چند هفته تا چند ماه کوچک‌تر می‌شوند.
- اصلاح دندان لبه تیز یا پرکردگی‌های نامناسب که باعث ساییدگی مداوم شوند.
- تعویض پروتزهای قدیمی یا ناهماهنگ (برای مثال پروتزی که لق می‌زند یا روی لثه فشار ایجاد می‌کند).
- اصلاح عادات بد دهانی مثل گازگرفتن داخل گونه.
درمان‌های تخصصی برای ضایعات مقاوم یا مشکوک
اگر لکه بزرگ، زبر، گسترده یا با تغییرات مشکوک (مثل وجود نواحی قرمز داخل لکه، خونریزی خفیف، یا رشد سریع اندازه لکه) همراه باشد، درمان‌های پیشرفته‌تری انجام می‌شود:
- لیزر درمانی: روش کم تهاجمی برای برداشت لایه‌های غیرطبیعی مخاط با حداقل خونریزی.
- کرایوتراپی (فریز کردن ضایعه): منجمدکردن بافت غیرطبیعی و ازبین‌بردن آن.
- جراحی برداشت ضایعه: در مواردی که ضایعه عمیق باشد یا احتمال تغییرات پیش‌سرطانی وجود داشته باشد، باید جراحی صورت بگیرد.
هیچ دو ضایعه‌ای شبیه هم نیستند؛ گاهی یک لکه کوچک بی‌خطر است و گاهی ضایعه‌ای به‌ظاهر ساده نیاز به درمان جدی دارد. به همین دلیل، ارزیابی دقیق توسط متخصص بیماری‌های دهان اهمیت زیادی دارد.
مراقبت‌ها و پیشگیری از بازگشت لکوپلاکیا
اگر ضایعه کاملاً درمان شود، اما محرک‌های قبلی همچنان وجود داشته باشند، احتمال دارد لکه دوباره ظاهر شود؛ حتی اگر درمان اولیه کاملاً موفق بوده باشد. ترک کامل دخانیات مؤثرترین راه برای جلوگیری از بازگشت لکوپلاکیا است، زیرا بیشتر ضایعات در افرادی دیده می‌شود که سیگار یا قلیان را ترک نکرده‌اند.
رعایت بهداشت دهان و دندان با مسواک و نخ دندان، اصلاح تحریک‌کننده‌هایی مانند دندان تیز یا پروتز لق و انجام معاینات منظم هر شش ماه نزد متخصص بیماری‌های دهان از اقدام‌های ضروری برای پیشگیری محسوب می‌شوند. همچنین داشتن تغذیه سالم، خواب کافی و کنترل استرس با تقویت سیستم ایمنی بدن، مقاومت مخاط دهان را در برابر آسیب‌ها افزایش می‌دهد.
عوارض و خطرات بی‌توجهی به لکوپلاکیا
لکوپلاکیا همیشه خطرناک نیست، اما بی‌توجهی به آن می‌تواند پیامدهای جدی ایجاد کند. بخش قابل‌توجهی از ضایعات سفید دهانی کاملاً خوش‌خیم هستند، اما برخی از آن‌ها به‌تدریج دچار تغییرات سلولی می‌شوند و زمینه را برای بدخیمی فراهم می‌کنند. مشکل اصلی این است که این تغییرات بدون درد و بی‌علامت پیش می‌روند و فرد تا مراحل پیشرفته متوجه آن نمی‌شود.
مهم‌ترین خطرات ناشی از درمان‌نکردن لکوپلاکیا عبارت‌اند از:
- افزایش خطر تبدیل به سرطان دهان
مطالعات نشان داده‌اند که درصدی از لکوپلاکیاها در طول زمان می‌توانند به ضایعات پیش‌سرطانی یا سرطان دهان تبدیل شوند. این احتمال در ضایعات زبر، ناهموار، همراه با نواحی قرمز یا ضایعاتی که به سرعت رشد می‌کنند، بیشتر است.
- گسترش ضایعه و درگیری نواحی بیشتر
اگر عامل تحریک‌کننده هنوز وجود داشته باشد، لکه ممکن است بزرگ‌تر شود یا نواحی جدیدی از مخاط را درگیر کند. این موضوع درمان را پیچیده‌تر و گاهی نیازمند جراحی گسترده‌تر می‌کند. - بروز علائم آزاردهنده در مراحل پیشرفته
در مراحل پیشرفته، ضایعه ممکن است دردناک شود، ترک‌خوردگی ایجاد کند، هنگام غذا خوردن بسوزد یا حتی دچار خونریزی خفیف شود. این علائم معمولاً زمانی بروز می‌کنند که روند بیماری پیشرفت کرده است.
جمع‌بندی
لکوپلاکیا یک ضایعه سفید شایع در دهان است که اغلب بدون درد و بی‌علامت ظاهر می‌شود؛ به همین دلیل بسیاری از افراد آن را نادیده می‌گیرند. هرچند همه لکوپلاکیاها خطرناک نیستند، اما بخشی از آن‌ها می‌توانند پیش‌سرطانی باشند و به همین دلیل تشخیص زودهنگام اهمیت زیادی دارد. هر لکه سفید ماندگار روی مخاط دهان تا زمانی که متخصص آن را بررسی نکند، نمی‌تواند بی‌خطر تلقی شود.
اگر لکه‌ای در دهان دارید که بیش از دو هفته باقی مانده، تغییر رنگ داده، زبر شده یا هنگام خوردن غذا احساس سوزش ایجاد می‌کند، بهتر است آن را جدی بگیرید. تشخیص دقیق فقط با معاینه و در صورت نیاز بیوپسی امکان‌پذیر است.
